Przemoc wobec dzieci w środowisku rodzinnym na podstawie materiałów Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Bydgoszczy

Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej AM w Bydgoszczy

Kierownik: prof. dr hab. K. Śliwka

Celem pracy była próba prześledzenia zjawiska przemocy w rodzinie wobec dzieci w oparciu o dokumentację zgromadzoną w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej AM w Bydgoszczy. Analizie poddano dokumentację lekarską obejmującą okres od 1995 do 2000 r. Materiał źródłowy stanowiły protokoły badań sądowo-lekarskich oraz opinie sądowo-lekarskie opracowane na podstawie akt sprawy. Uwzględniono różne formy maltretowania: fizyczne, psychiczne i moralne oraz zaniedbania i zaniechania opieki. Sprawcami maltretowania byli najczęściej ojcowie. Ofiarami byli najczęściej chłopcy powyżej 10 roku życia. Uszkodzenia ciała dotyczyły w pierwszej kolejności kończyn dolnych oraz głowy, w dalszej kolejności pozostałych części ciała, tj. kończyn górnych, tułowia, szyi.

The aim of the paper was to analyze the phenomenon of domestic violence towards children. The paper was based on the results of forensic and medical investigations carried out at the Department of Forensic Medicine in The Medical Academy in Bydgoszcz between the year 1995 and 2000. Various, i.e. physical, psychological and moral forms of maltreatment were considered. The perpetrators were more often children’s fathers and victims were more often boys over 10. Injuries were found most often in the lower extremities and the heads and rarely in the upper extremities, the trunk and the neck.

Słowa kluczowe: przemoc, rodzina, dzieci

Key words: violence, domestic, children

Wstęp

Jedną z najbardziej podstawowych i ważnych relacji społecznych jest stosunek istniejący między rodzicami a dzieckiem. Stosunek ten nie zawsze jest prawidłowy. Niektórzy rodzice nie dbają o swoje dzieci, nie zapewniają im wystarczającej opieki, miłości i troski (7). W psychologii przyjęto, że przez przemoc rozumie się wszystkie intencjonalne (a więc podejmowane nieprzypadkowo, celowo) zachowania, które naruszają wolność osobistą jednostki, przyczyniają się do jej fizycznej albo psychicznej szkody. Zjawiska przemocy wobec dzieci nie można utożsamiać wyłącznie z biciem bądź z fizycznym maltretowaniem. Jest to bowiem znacznie szersze pojęcie.

Możemy wyróżnić cztery kategorie złego traktowania dzieci przez rodziców lub opiekunów: krzywdzenie fizyczne, krzywdzenie psychiczne, zaniedbywanie oraz wykorzystywanie seksualne (3, 4). Według dostępnych danych literaturowych najczęstsze – około 70% przypadków – jest maltretowanie fizyczne, w 25% występuje wykorzystywanie seksualne, a w 5% nieprawidłowy rozwój dziecka wywołany jest niedożywieniem i zaniedbaniem (4, 5).

Przemoc fizyczna bywa często kojarzona z rodzinami patologicznymi, z marginesem społecznym, ale z badań przeprowadzonych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych wynika, że różne formy przemocy fizycznej zdarzają się właściwie we wszystkich środowiskach. Ponad 80% polskich rodziców stosuje klapsy i bicie ręką, niemal połowa bije pasem, kablem lub innymi przedmiotami, w co trzeciej rodzinie dzieci są szarpane, potrząsane, ciągnięte za ucho. Ponad 40% rodziców przyznało się do surowych "metod karania” – porządnego lania. Może to prowadzić do poważnych obrażeń fizycznych a nawet zgonu (2).

Przemoc fizyczną znacznie łatwiej wykryć niż pozostałe formy krzywdzenia, ponieważ pozostawia zewnętrzne oznaki działania siły, widoczne uszkodzenia. Do oznak, które mogą sugerować stosowanie przemocy wobec dziecka zaliczamy m.in.: okaleczenia niewyjaśnionego pochodzenia i lokalizacji, wskazującej na działanie urazu czynnego, obrażenia w różnych stadiach gojenia, oparzenia, zwłaszcza te, które odzwierciedlają kształt przedmiotu, którym zostały zadane (np. żelazko, papieros) oraz zachowanie dziecka, które jest nadpobudliwe, agresywne albo uległe, zamknięte w sobie, niekomunikatywne.

Przemoc psychiczna może przybrać formę straszenia i grożenia (np. wyrzuceniem z domu), posługiwania się krzykiem, wyszydzania, wykpiwania, upokarzania i poniżania, obdarzania niewybrednymi epitetami lub wypowiadaną spokojnym tonem miażdżącą krytyką. Emocjonalne skutki znęcania się mogą być groźniejsze niż fizyczny atak. Ofiary przemocy cierpią na różnego rodzaju zaburzenia natury psychologicznej: popadają w depresję, niepokój, niekontrolowane wybuchy płaczu, śmiechu, agresji, niezrozumiałe zmiany decyzji, niepewność, nieuzasadnione reakcje lękowe, ciągłe poczucie zagrożenia (7).

Trzecią formą przemocy wobec dzieci jest zaniedbywanie. Najczęściej polega ono na niezapewnieniu lub uniemożliwieniu zaspokojenia potrzeb dziecka, które przecież nie jest w stanie samo zdobyć wszystkiego, co jest mu potrzebne do prawidłowego rozwoju. Jakże często w środkach masowego przekazu podawane są informacje o 4–5 letnich dzieciach spędzających całe dnie poza domem, ubrane np. w tenisówki w czasie zimy, narażone nie tylko na chorobę, ale i na nieszczęśliwe wypadki różnego rodzaju.

Najrzadziej rozpoznawaną formą maltretowania dzieci jest wykorzystywanie seksualne. Obejmuje ono napastowanie, stosunek płciowy i gwałt. Dzieci rzadko ujawniają podobne fakty, gdyż wykorzystujący najczęściej wymusza na dziecku zachowanie tajemnicy. Szczególna rola przypada tu zatem lekarzom i nauczycielom, którzy mając podejrzenie, iż doszło do gwałtu powinni umiejętnie doprowadzić do uzyskania takich informacji. Dane lekarskie mogące budzić podejrzenie seksualnego wykorzystywania to powtarzające się infekcje i urazy okolic narządów moczowo-płciowych i odbytu, moczenie nocne.

Cel pracy

Celem pracy była próba prześledzenia zjawiska przemocy w rodzinie wobec dzieci w oparciu o wyniki badań sądowo-lekarskich, prowadzonych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej AM w Bydgoszczy i porównanie uzyskanych wyników z danymi literaturowymi.

Materiał i metody

Analizie poddano dokumentację lekarską obejmującą okres 1995 r. – 2000 r. Materiał źródłowy stanowiły protokoły badań sądowo-lekarskich oraz opinie sądowo-lekarskie, opracowane na podstawie akt sprawy, dotyczące stosowania różnych form przemocy.

Tabela I. Analiza dokumentacji lekarskiej z lat 1995–2000 roku.

Table I. Analysis of medical documentation concerning the years 1995–2000.

Ogółem prześledzono 5639 spraw, wśród których 1,06% dotyczyło przemocy w rodzinie wobec nieletnich.

Podkreślić jednak należy, że nie wszystkie tego typu przypadki są opiniowane w Zakładzie Medycyny Sądowej. Tak więc bezwzględna liczba tego typu spraw jest z pewnością większa.

Wyniki i omówienie

Z przeanalizowanych danych wynika, że w ciągu 6 lat wzrosła liczba dzieci pokrzywdzonych w rodzinie. Odsetek dzieci doświadczających przemocy w 1995 roku stanowił około 0,59% ogólnej liczby badanych a w 2000 roku około 0,75%.

Tabela II. Rodzaj stwierdzanych obrażeń u ofiar przemocy.

Table II. The type of injuries found during examination of victims.

Sprawcami maltretowania byli najczęściej ojcowie. Wśród pokrzywdzonych zdecydowaną większość stanowili chłopcy powyżej 10 roku życia.

Zdecydowaną większość obrażeń stanowiły zasinienia i otarcia naskórka. Obrażenia ciała dotyczyły w pierwszej kolejności pośladków i kończyn dolnych (około 30% przypadków) oraz głowy (25%). W dalszej kolejności pozostałych części ciała, tj. kończyn górnych, tułowia, szyi. W przeciągu przeanalizowanych 6 lat zanotowano 1 przypadek zgonu. Dotyczył on 4-letniej dziewczynki uduszonej przez ojca poduszką. Molestowanie seksualne stanowiło około 3,6% wszystkich zanotowanych przypadków.

Dyskusja

Tendencja wzrostowa w liczbie przypadków stosowania przemocy wobec dzieci obserwowana w analizowanym przez nas materiale pokrywa się z charakterem tego zjawiska w innych krajach (1, 6).

W analizowanym materiale nie odnotowaliśmy przypadków zespołu "potrząsanego dziecka”. Przypadki te wg Pollanena stanowią przyczynę większości urazów głowy, często o charakterze śmiertelnym (6).

Przewagę liczebną chłopców wśród ofiar przemocy odnotował również Schmidt (9) W odróżnieniu jednak od wyników jego badań, gdzie sprawcami przemocy wobec dzieci były matki, w analizowanych przez nas przypadkach sprawcami przemocy byli głównie ojcowie.

Niewielka liczba przypadków śmiertelnych w naszym materiale może napawać optymizmem, zwłaszcza w konfrontacji z danymi z ośrodków w Anglii i Walii, gdzie dzieci poniżej 1 roku życia są 4 razy bardziej zagrożone zabójstwem, niż dzieci starsze lub ogół populacji (1). W latach 1985–1994 Schmidt odnotował 25 przypadków zabójstw dzieci w Kolonii (9). Znacząco mała liczba przypadków śmiertelnych w naszym materiale wynikać może z jednej strony z krótszego przedziału czasu poddanego analizie oraz różnic w wielkości i gęstości zaludnienia regionu. Określenie pełniejszego obrazu zjawiska przemocy wobec dzieci w naszym kraju wymagałoby zestawienia danych nie tylko z ośrodków sądowo – lekarskich, ale i wszystkich jednostek medycznych takich jak poradnie i szpitale, działających w obrębie naszego regionu.

W zwalczeniu tej patologii społecznej ogromną rolę do spełnienia mają nie tylko służby społeczne (8), ale każdy obywatel, nauczyciel a zwłaszcza lekarz. Udzielenie pomocy dzieciom – ofiarom przemocy w rodzinie – należy traktować w kategoriach obowiązku (5). Ważne, aby w każdym przypadku hospitalizacji zwracać uwagę na to, czy pacjent nie ma cech zespołu dziecka bitego. Do ważnych zadań lekarza badającego dziecko należy nie tylko ocena stanu klinicznego związanego z rozpoznawanym schorzeniem, ale również dokładna rejestracja zmian pourazowych na powłokach skórnych poprzez opisanie ich lokalizacji, wielkości, wyglądu w tym kształtu i barwy. Nawracające infekcje i urazy narządów moczowo-płciowych i odbytu winny również budzić niepokój lekarza, są to bowiem często następstwa wykorzystywania seksualnego dzieci. Z danych opracowanych przez Johnson (3) wynika, że takie informacje w historiach chorób pojawiają się niezwykle rzadko. Niepokoi to tym bardziej, że zgodnie z art. 304 Kodeksu Postępowania Karnego, w oparciu o Ustawę o Zawodzie Lekarza oraz Kodeks Etyki Lekarskiej, na każdym, kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa, np. znęcania się nad nieletnim, ciąży społeczny obowiązek zawiadomienia prokuratora lub Policji.

Wnioski

1. Zjawisko przemocy wobec dzieci w rodzinie wykazuje tendencje wzrostowe;
2. Najczęstszą formą przemocy jest przemoc fizyczna. Doznane obrażenia mają charakter powierzchowny i zlokalizowane są głównie w obszarze pośladków i kończyn dolnych;
3. Wśród pokrzywdzonych dominują chłopcy.

Piśmiennictwo

1. Creighton S.J.: Child abuse trends in England and Wales 1988–1990. And an overview from 1973–1990. NSPCC, London, 1992. –2. Hilfer C. i wsp.: Massive chylous ascites and transected pancreas secondary to child abuse: successful non – surgical management. Pediatr. Radiol. 1995, 25, 117–119. –3. Johnson C.F.: Physicians and medical neglect: variables that affect reporting. Child Abuse and Neglect. 1993, 17 (5), 605–612. –4. Margolis A.: Zespół dziecka maltretowanego. Diagnostyka medyczna. Fundacja Dzieci Niczyje, W-wa, 1998. –5. Mossakowska B.: Społeczno-medyczne aspekty zespołu dziecka krzywdzonego. Przegl. Pediatr., 1998, 28, 3, 181 – 184. –6. Pollanen M.S. i wsp.: Fatal child abuse – maltreatment syndrome. A retrospective study in Ontario, Canada, 1990 – 1995. Forensic Science International 2002, 126, 101–104. –7. Popielarska M. i wsp.: Psychologiczne aspekty zespołu dziecka maltretowanego w rodzinie. Ped. Pol. 1983, 63, 4, 236–241. –8. Sasal H.D.: Niebieskie karty. Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w rodzinie. PARPA, Warszawa, 1999. 9.Schmidt P. i wsp.: Child homicide in Cologne (1985–94). Forensic Sci. Int. 1996, 79, 131–144

Adres pierwszego autora:

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej AM

ul. M. Skłodowskiej-Curie 9