Teresa Lech

Trucizny w żywności w sprawach sądowych

Poisons in food in forensic opinions

Z Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie

Dyrektor: A. Głazek

W okresie ostatnich 14-stu lat (1987−2000) badano w Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie 446 ekspertyz, w których przedmiotem badań była żywność (sama bądź dostarczona wraz z materiałem biologicznym). W 235 przypadkach (52,7%), na podstawie pełnej analizy toksykologicznej, w zakwestionowanej żywności wykryto obecność obcych substancji. W pracy przedstawiono rodzaje artykułów żywnościowych skażonych truciznami lotnymi (głównie produktami ropopochodnymi, rozpuszczalnikami i cyjankami), nieorganicznymi (m.in. związkami metali, alkaliami, kwasami mineralnymi, azotynami, azotanami, fosforkiem cynku, szkłem wodnym) oraz organicznymi (pestycydami, lekami i środkami odurzającymi). Trucizny organiczne występowały w żywności znacznie częściej (n = 121) niż nieorganiczne (n = 59) lub lotne (n = 55) i charakteryzowały się dużą różnorodnością (65 różnych substancji), przy czym na pierwsze miejsce wysuwały się pestycydy. W wielu przypadkach (n = 99) skażenie dotyczyło wód studziennych (spory sąsiedzkie), np. kwasem fenoksyoctowym (zawarty m.in. w preparacie Pielik i Chwastox) lub karbofuranem (składnik Furadanu). Dominowały przypadki, w których istniało podejrzenie umyślnego zatrucia. Rzadziej badano przypadki omyłkowego zatrucia (indywidualne lub zbiorowe).

In a period of the last 14 years (1987−2000) in the Institute of Forensic Research in Kraków, 446 opinions on food (alone or together with biological material) were provided. In 235 cases (52,7%), on the basis of a complete toxicological analysis, a foreign substance in the questioned food was found. In the paper, the kinds of articles of food contaminated with "volatile" (mainly petrochemicals, solvents and cyanides), inorganic (metal compounds, alkalies, mineral acids, nitrites, nitrates, zinc phosphide, water-glass) and organic (pesticides, and drugs of abuse) poisons, were presented. The organic poisons occured in food considerably more often (n = 121) than inorganic (n = 59) or "volatile" (n = 55), and characterized by a great variability (65 various substances). The cases, in which an intentional intoxication was suspected, dominated, whereas, the cases (individual or colletive), in which the food was contaminated by mistake were examined sporadically.

Słowa kluczowe: trucizny, żywność, ekspertyzy sądowe.

Key words: poisons, food, forensic opinions.

Instytut Ekspertyz Sądowych zajmuje się problematyką badania żywności w sprawach sądowych już od wielu lat, niemalże od początku swego powstania (1, 4, 5, 6).

W okresie ostatnich 14-stu lat (1987−2000) wykonano w Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie 446 ekspertyz, w których przedmiotem badań była żywność (sama bądź dostarczona wraz z materiałem biologicznym, czyli próbami krwi, moczu, wycinków narządów wewnętrznych itp.). Rocznie do Instytutu wpływało od 20 do 44 takich spraw, średnio 32 ekspertyzy w roku. W 235 przypadkach (52,7%), w wyniku pełnej analizy toksykologicznej, w zakwestionowanej żywności wykryto obecność obcych substancji chemicznych (Tabela I).

Tabela I. Liczba ekspertyz skażonej żywności wykonanych w latach 1987−2000.

Table I. Number of cases of contaminated food performed in a period of

1987−2000.

Wskutek spożycia skażonego chemicznie pokarmu u poszkodowanych pojawiają się najczęściej zaburzenia żołądkowo-jelitowe (bóle brzucha, biegunki, nudności), co daje podstawę do zakwestionowania żywności i wskazanie do przeprowadzenia wielokierunkowej analizy toksykologicznej. Przyjmowanie do ekspertyzy toksykologicznej w Instytucie artykułów żywnościowych, co do których istnieje podejrzenie umyślnego lub omyłkowego zatrucia odbywa się na wniosek Prokuratury, Policji lub w uzasadnionych przypadkach służby zdrowia. Instytut nie wykonuje badań na zlecenie osób prywatnych.

W ekspertyzie toksykologicznej artykułów żywnościowych najwięcej bada się przypadków, w których istnieje podejrzenie umyślnego zatrucia. Rzadziej bywają przypadki omyłkowego zatrucia (indywidualne lub zbiorowe).

Badanie żywności składa się z kilku etapów:

1. zabezpieczenie próbek na miejscu zdarzenia i szybkie dostarczenie ich do analizy,

2. oględziny makro- i mikroskopowe (określenie odczynu lub pH, woni i innych cech organoleptycznych),

3. analiza chemiczno-toksykologiczna.

W Instytucie badania przeprowadza się w trzech Pracowniach: Pracowni Trucizn Lotnych, Pracowni Trucizn Nieorganicznych i Pracowni Trucizn Organicznych.

W tabeli II przedstawiono rodzaje artykułów żywnościowych skażonych truciznami lotnymi, nieorganicznymi oraz organicznymi − badanych w Instytucie w wymienionym okresie czasu.

Tabela II. Rodzaje artykułów żywnościowych skażonych truciznami lotnymi,

nieorganicznymi i organicznymi w latach 1987−2000.

Table II. Kinds of articles of food contaminated with "volatile", inorganic and

organic poisons in a period of 1987−2000 years.

W niniejszym opracowaniu zostały uwzględnione jedynie te ekspertyzy, które były wykonane w latach 1987−2000 i uzyskano w nich wyniki dodatnie. Materiał ten obejmuje 235 przypadków "zatruć" żywności pochodzących z całej Polski.

W wymienionym 14-letnim okresie czasu zanotowano 55 przypadków skażenia żywności lotnymi związkami chemicznymi (Tabela III), takimi jak np. produkty ropopochodne (olej napędowy, nafta, benzyna) i rozpuszczalniki (nitrobenzen, tetrachlorek węgla, terpentyna itp.). W przeważającej liczbie przypadków skażenie produktami ropopochodnymi i rozpuszczalnikami dotyczyło wód studziennych. W 15 przypadkach doszło do zatrucia silnie działającym cyjankiem potasu, którym skażono żywność. Spowodowało to śmiertelne zatrucia ludzi, np. po wypiciu wódki lub kropli żołądkowych z cyjankiem, a w ośmiu przypadkach została skażona karma dla zwierząt, co było przyczyną ich padnięcia.

Tabela III. Zestawienie przypadków skażeń żywności związkami lotnymi.

Table III. Specification of cases of food contaminated with "volatile" compounds.

W tabeli IV zestawiono 59 przypadków zatruć żywności, w której wykryto związki nieorganiczne, w tym związki metali ciężkich, alkalia, kwasy mineralne, azotyny, azotany, fosforek cynku, fosforek glinu i inne.

Tabela IV. Zestawienie przypadków skażeń żywności związkami nieorganicznymi.

Table IV. Specification of cases of food contaminated with inorganic compounds.

W 121 przypadkach badanej żywności stwierdzono natomiast obecność obcych związków organicznych (Tabela V), w tym także leków.

Tabela V. Zestawienie przypadków skażeń żywności związkami organicznymi.

Table V. Specification of cases of food contaminated with organic compounds.

Omówienie wyników badań żywności

Z powyższych trzech ostatnich tabel (Tabela III−V) wynika, że w omawianym okresie czasu trucizny organiczne występowały w charakterze substancji obcych w żywności znacznie częściej (n = 121) niż nieorganiczne (n = 59) lub lotne (n = 55) i charakteryzowały się dużą różnorodnością (65 substancji), przy czym na pierwsze miejsce wysuwały się pestycydy. Skażenie dotyczyło − podobnie jak w przypadku związków lotnych − głównie wód studziennych (spory sąsiedzkie). Najczęściej do zanieczyszczenia studni stosowano kwas fenoksyoctowy (występujący m.in. w preparacie Pielik czy Chwastox), w dalszej kolejności Furadan, zawierający jako składnik czynny karbofuran, a także chlorfenwinfos (insektycyd fosforoorganiczny). Pod koniec lat 90. pojawiło się też kilkakrotnie skażenie wódek i wody mineralnej − w celu dokonania rozboju − klonidyną, tj. środkiem używanym w okulistyce w leczeniu nadciśnienia tętniczego.

W grupie związków nieorganicznych nie zanotowano ani jednego przypadku skażenia żywności arszenikiem. Niepokojąco dużo (6 przypadków) było natomiast skażeń piwa alkaliami. Jak wynikało z akt spraw, w badanych przypadkach piwo konsumowano najczęściej z oryginalnej butelki, bezpośrednio po zakupie, sic! Z informacji uzyskanych z zakładów piwowarskich wynika, że wodorotlenku sodu używa się do wstępnego mycia butelek. Przyczyną zatrucia mogło być zatem zaniedbanie techniczne w trakcie przygotowania opakowań do rozlewania piwa.

Najmniejszą grupę stanowiły przypadki skażeń żywności truciznami lotnymi. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że sprawcy umyślnych skażeń zdają sobie sprawę z tego, że trucizny te manifestują swoją obecność charakterystyczną wonią, która działa ostrzegawczo i łatwiej je wykryć.

W dziedzinie badania żywności należałoby zwrócić uwagę na fakt występowania dużej liczby zatruć, których można by faktycznie uniknąć.

Z naszej praktyki wynika, że zatrucia przypadkowe są następstwem dość szerokiego rozpowszechnienia i stosowania różnych środków chemicznych. Środki te są często nieostrożnie przechowywane w szafkach z żywnością lub w opakowaniach po zużytej żywności (bez zmiany oznakowania), co powoduje omyłki lub przypadkowe domieszanie ich do artykułów żywnościowych. Zatrucia przypadkowe mogą być również spowodowane zbagatelizowaniem ostrzeżenia na opakowaniach niektórych silnie trujących preparatów lub substancji chemicznych (np. pestycydów), które informuje o zakazie przelewania bądź przesypywania środka z oryginalnych opakowań do innych (np. mniejszych, poręczniejszych i najczęściej nie oznaczonych nazwą preparatu).

Substancje chemiczne są niekiedy przyczyną zatruć zbiorowych (przykłady 1, 2, i 3), o tragicznych skutkach.

Przykłady

1. Zatrucie 38 dzieci i nauczycieli ciastem, do sporządzenia którego użyto mleka w proszku zanieczyszczonego tlenkiem cynku.

2. Gotowanie żurku z kiełbasą przez dzieci pozostawione bez opieki osób dorosłych − zastosowanie azotynu sodu w charakterze soli kuchennej, zamiast chlorku sodu.

3. Smażenie naleśników z saletrą zastosowaną zamiast sody oczyszczonej (saletra i soda przechowywane były w jednakowych i nieoznaczonych słoiczkach).

W obu ostatnich przypadkach śmierć poniosły dzieci, a inni członkowie rodziny ciężko chorowali.

4. Lekkomyślne pozostawienie − przez żonę − w czajniku trójtlenku chromu rozpuszczonego w wodzie, zakupionego wcześniej na tzw. czarnym rynku jako "cudowny" środek do usuwania kamienia z wody, co spowodowało tragiczną śmierć męża, który wykorzystał płyn jako gotowy napar herbaty (późniejsze badania wycinków ze zwłok zmarłego męża na zawartość chromu, przeprowadzone w Instytucie Ekspertyz Sądowych, potwierdziły śmiertelne zatrucie chromem).

5. Zaniedbanie w toku wyrobu artykułów mleczarskich (mleka, masła, sera) polegające na niedokładnym wymyciu naczyń, w których przechowywano mleko − z lizolu (środka odkażającego), co stanowiło zagrożenie rozstroju zdrowia ludzi po wprowadzeniu do obrotu handlowego ww. produktów.

Oprócz omyłek zdarzają się przypadki przygotowania skażonej chemicznie żywności w celach zbrodniczych, np.

6. Sporządzenie pierogów z nadzieniem, do którego domieszano dużą ilość rtęci metalicznej z zamiarem otrucia męża przez żonę (starszą kobietę),

7. Dodanie do sałatki jarzynowej lorazepamu − przez dwóch konwojentów transportu znacznych ilości pieniędzy z banku (celem upozorowania przestępstwa przez nn. sprawców) − trzem pozostałym członkom konwoju, co spowodowało ich głębokie uśpienie, umożliwiające rabunek.

Poza omyłkami czy przypadkami rozmyślnego działania stosunkowo dużo było zatruć niewyjaśnionych, jeżeli chodzi o źródło skażenia. Wymienić tu można głośną w 1995 r. w Południowej Polsce sprawę zbiorowego zatrucia związkami talu rodziny, w tym kilkorga dzieci oraz znajomych w wyniku konsumpcji napojów alkoholowych i soku, czy gwałtowną śmierć mężczyzny po zjedzeniu "przesolonego" twarogu (analiza twarogu wykazała w nim obecność związków baru).

Zagadkowym zdarzeniem można określić przypadek rozstroju zdrowia (złego samopoczucia) kobiety (Polki) po spożyciu z oryginalnego opakowania na przyjęciu zagranicą, wśród innych artykułów spożywczych, ciastek typu markizy produkcji holenderskiej. Kobiecie udzielono na miejscu pomocy lekarskiej. Osoba ta część nie spożytych ciastek przywiozła ze sobą do Polski. Z uwagi na to, że nadal czuła się źle, na wniosek lekarza wykonano w Instytucie Ekspertyz Sądowych badania toksykologiczne i w masie znajdującej się w ciastkach stwierdzono D⁹ -tetrahydrokannabinol (THC).

W ostatnich dwóch latach pojawiło się nowe zjawisko próby szantażu producentów artykułów żywnościowych przez ogłoszenie fałszywego alarmu, że "dana partia towaru została chemicznie skażona". W Instytucie Ekspertyz Sądowych badano na przykład "zatrutą musztardę" lub "zatrute jogurty", w których na podstawie wielokierunkowej analizy chemiczno-toksykologicznej nie stwierdzono obecności substancji toksycznych.

Należy podkreślić, że w ekspertyzie chemiczno-toksykologicznej artykułów żywnościowych dużą rolę odgrywa nie tylko analiza różnego rodzaju artykułów spożywczych (z doborem sposobu przygotowania próbki do analizy i metody badawczej), ale również, nie mniej ważną − interpretacja uzyskanych wyników.

Biegły sądowy, z kilku czy kilkunastoletnim stażem dysponuje już na ogół sporym zasobem wiedzy i doświadczenia. Często sięga zatem do "własnych" lub uzyskanych przez autorów różnych publikacji informacji w zakresie występowania prawidłowych stężeń podstawowych składników w żywności. Poszukuje zatem najczęściej danych na temat zawartości podstawowych składników i śladowych zanieczyszczeń związkami organicznymi i nieorganicznymi (w tym metalami, np. rtęcią i niemetalami), występującymi w żywności w charakterze substancji obcych. Do tego celu są pomocne wyniki badań naukowych zamieszczone głównie w krajowych czasopismach poświęconych badaniu żywności, takich jak np. "Roczniki PZH" (Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie), "Bromatologia i Chemia Toksykologiczna" oraz "Dzienniki Ustaw" (m.in. "Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 4 maja 1990 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze" (7), Wytyczne Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 17 lipca 1994 (8), Zarządzenie Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 lipca 1993 r. w sprawie wykazu substancji dodatkowych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach spożywczych i używkach, Monitor Polski nr 22, poz. 233, 11.05.1993, Warszawa (9) lub opracowania monograficzne (2, 3) i inne.

Piśmiennictwo

1. Dłużniewska A., Różycka D., Zatrucia żywności w praktyce ekspertyzy sądowej (Intoxication of food-stuffs in the practice of the Institute of Forensic Research), Z Zagadnień Kryminalistyki 1969, IV, 110−126. −2. Gertig H., Żywność a zdrowie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996. −3. Kabata-Pendias A., Pendias H., Biogeochemia pierwiastków śladowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993. −4. Kobylecka K., Nedoma J., Sadlik J., Świegoda Cz., Z problematyki ekspertyzy w przypadkach skażenia wód (Problems of expertises in cases of water pollution), Z Zagadnień Kryminalistyki 1977, XII, 95−102. -5. Markiewicz J., Chłobowska Z., Zatrucia żywności lekami, Post. Med. Sąd. Krym., 1988, 1, 341-347. −6. Markiewicz J., Różycka D., Badania zanieczyszczenia wód w praktyce Instytutu Ekspertyz Sądowych (Water contamination in the practice of the Institute of Forensic Research), Z Zagadnień Kryminalistyki 1970, V, 129−134. −7. "Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 4 maja 1990 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze, z Załącznikiem nr 1 "Warunki organoleptyczne i fizyko-chemiczne, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze". −8. Wytyczne Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 17 lipca 1994. −9. Zarządzenie Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 lipca 1993 r. w sprawie wykazu substancji dodatkowych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach spożywczych i używkach, Monitor Polski nr 22, poz. 233, 11.05.1993, Warszawa.

Adres autora:

Instytut Ekspertyz Sądowych

ul. Westerplatte 9

31-033 Kraków