Czesław Chowaniec

Badania nad obecnością leków i środków odurzających w organizmie uczestników ruchu drogowego

Researches on the presence of narcotics in traffic users

Z Katedry Medycyny Sądowej Śląskiej AM w Katowicach

Kierownik: prof. dr hab. n. med. Halina Sybirska

Wobec wzrastającej liczby wypadków drogowych w Katedrze Medycyny Sądowej ŚAM podjęto badania nad obecnością środków oddziaływujących negatywnie na sprawność psychofizyczną człowieka. Badaniami objęto uczestników kolizji i wypadków drogowych, którzy nie byli (jak sprawdzono) pod działaniem alkoholu etylowego, względnie wykazane stężenie alkoholu było niskie do 1‰. W latach 1995-1999 przebadano 143 próbki krwi od kierowców i innych uczestników ruchu drogowego. Na 60 pozytywnych przypadków, najczęściej, bo u 32 osób, wykryto obecność tylko jednego leku (barbiturany, benzodwuazepiny, opiaty) W pozostałych przypadkach stwierdzono barbiturany i benzodwuazepiny, benzodwuazepiny i opiaty, pochodne benzodwuazepiny i trójcykliczne antydepresanty. Oznaczone we krwi stężenia wykrytych substancji mieściły się w szerokim zakresie dawek terapeutycznych.
On account of a rising number of road accidents especially fatal ones, the research on the presence of the agents which influence negatively human psychophysical efficiency was carried out in the Department of Forensic Medicine of Silesian Medical Academy in Katowice. There were examined individuals involved in different kinds of road accidents who were not under the influence of ethylene alcohol (as it was conducted) or had rather a low concentration of alcohol (about 1‰) In the years 1995-1999, 143 blood samples from drivers and other traffic users were examined. Fluorescence polarization immunoassay (FPIA) was used for determination of barbituric acid derivatives, benzodiazepine, amphetamine, tricyclic antidepressive agents, opium narcotics and cannabinoles. Results of examinations were positive in 60 cases. One substance (barbiturate, benzodiazepine, opiate) was found most often (32 cases). In the remainder of examined cases barbiturates with benzodiazepine, benzodiazepines with opiates and benzodiazepines derivatives with tricyclic antidepressive agents were found. Blood concentrations of these substances were in a broad range of therapeutic doses.
Słowa kluczowe: wypadek drogowy, leki psychotropowe, narkotyki
Key words: road accident, psychotropic drugs, narcotics

 
Intensywnie rosnąca, wraz z rozwojem motoryzacji, liczba wypadków drogowych stwarza konieczność zwrócenia uwagi na ich uwarunkowania. Stosunkowo łatwy dostęp do leków i szerzące się w naszym kraju toksykomanie, obok alkoholu, stają się coraz częściej przyczynami wypadków komunikacyjnych i kolizji drogowych. Stan psychofizyczny uczestników ruchu drogowego, a w szczególności kierowców pojazdu, odgrywa zasadniczą rolę w medycynie komunikacyjnej. Powszechne nadużywanie leków, zwłaszcza uspokajających i psychotropowych, ale także nasennych i przeciwbólowych stworzyło poważny problem w ruchu drogowym. Leki te w sposób znaczący powodują upośledzenie sprawności psychomotorycznej, gdyż wpływają na czynność ośrodkowego układu nerwowego, zaburzają uwagę, krytycyzm i zdolność postrzegania, a przez to zmieniają reakcje kierowców lub pieszych. (2, 4, 8)
O ile problem nietrzeźwości w ruchu drogowym został już wielokierunkowo zbadany oraz odpowiednio określony prawnie, to w stosunku do osób prowadzących pojazdy pod wpływem środków odurzających brakuje szczegółowych regulacji wykonawczych. W szczególności mimo zapisu ustawowego w Prawie o ruchu drogowym nakazującego potrzebę kontroli uczestników ruchu drogowego na obecność w ich organizmie środków o działaniu podobnym do alkoholu etylowego, do tej pory nie dokonano uściślenia i znormalizowania postępowania analitycznego oraz nie wypracowano "uniwersalnego" modelu opiniowania sądowo-lekarskiego dla określenia wpływu leków na sprawność psychofizyczną. Sytuacja taka przynajmniej częściowo, związana jest ze skąpą liczbą przeprowadzonych badań nad rozpowszechnieniem tego zjawiska w skali kraju (2, 3, 4).
W Katedrze Medycyny Sądowej w Katowicach już przed prawie 30 laty prowadzono obserwacje nad obecnością substancji psychoaktywnych w organizmie uczestników ruchu drogowego i sprawców wypadków komunikacyjnych.
W latach 1970-80 na łączną liczbę 543 próbek krwi pobranych od sprawców kolizji drogowych oraz od kierowców w celu kontroli stanu trzeźwości w 69 przypadkach - co stanowiło prawie 13% osób kontrolowanych - stwierdzono obecność leków psychotropowych i przeciwbólowych. Wśród tej liczby, w 22 przypadkach stwierdzono równocześnie obecność alkoholu etylowego (1, 5, 6, 7, 8).
W 1994 roku ponownie podjęto badania, które nawiązują do tych, przeprowadzonych w latach 1970-1980. Objęto nimi uczestników kolizji i wypadków drogowych, którzy jak stwierdzono nie byli pod działaniem alkoholu etylowego (3).
MATERIAŁ i METODy
Podjęte w latach 1995-1999 badania są kontynuacją badań wcześniejszych i dotyczą: próbek krwi pobranych podczas badań sekcyjnych przeprowadzonych w naszym Zakładzie oraz nielicznych, nadesłanych przez Policję do badań w kierunku obecności alkoholu etylowego (łącznie 143 próbki krwi). Ponadto analizą objęto także inne płyny ustrojowe - mocz, ciałko szkliste gałki ocznej, płyn mózgowo-rdzeniowy, czasami płyn stawowy oraz mięsień szkieletowy pobrane ze zwłok w czasie sekcji.
  
Tabela I. Liczba przeprowadzonych badań na obecność leków psychoaktywnych u uczestników ruchu drogowego.
 
Table I. The number of examinations for the presence of psychoactive agents in traffic users.
 
 

 

Lata

Years

1970-1980

Lata

Years

1995-1999

Liczba badanych próbek krwi

Number of blood samples

543

 

 

143

Liczba pozytywnych analiz

Number of positive results

69 (13%)

 

 

60 (42%)

Grupę 143 osób tworzyły 42 kobiety i 101 mężczyzn. Kryterium wyboru stanowiły: ujemny wynik badania próby krwi na zawartość alkoholu oraz stopień ciężkości wypadku, często z ofiarami w ludziach. W nielicznych przypadkach badaniami objęto także próbki krwi pobrane od sprawców ciężkich zdarzeń drogowych, u których we krwi wykazano niskie stężenia alkoholu tj. poniżej 1,0‰ Wyniki badań lekarskich tych przypadków podczas protokolarnego pobrania krwi ujawniały zaawansowane zaburzenia psychofizyczne, pomimo niskiego stężenia alkoholu we krwi.
W badaniach na obecność różnych środków odurzających, w tym również z grupy środków leczniczych, użyto metody spectroimmunofluorescencji w świetle spolaryzowanym - FPIA - Tdx i aparatu firmy Abbott wykorzystując zestawy odczynników do oznaczania pochodnych kwasu barbiturowego, 1,4-benzodiazepiny, amfetaminy, trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych, karbamazepiny, narkotyków opium i kannabinoli.
WYNIKI i ICH OMÓWIENIE
Badania chemiczno-toksykologiczne 143 próbek krwi pobranych od uczestników ruchu drogowego w 60 przypadkach ujawniły obecność leków i środków odurzających, co stanowiło 42% całej grupy zbadanych przypadków. Wynik pozytywny uzyskano u 9 kobiet i 51 mężczyzn.
W 32 przypadkach co stanowiło 53.3% prób pozytywnych wykryto obecność 1 środka zaś w pozostałych 28 przypadkach stwierdzono 2 i 3 różne substancje, które obecne były we krwi w różnej kombinacji. Najczęściej, bo w 13 przypadkach stwierdzono obecność narkotyków opium, zaś w 9 pochodnych benzodiazepiny.
 
Tabela II. Zestawienie wyników badań osób, u których we krwi stwierdzono obecność jednej substancji n=32.
Table II. Results of examinations of individuals with only one substance in blood n = 32.

Rodzaj substancji

Kind of substance

Liczba przypadków

Number of cases

Zakres stężeń

Concentration range

m g/ml

opiaty opiates

13 (21,7%)

0,03-1,72

benzodiazepiny benzodiazepines

9 (15%)

0,04-1,50

barbiturany barbiturates

8 (13,3%)

0,27-11,10

pochodne amfetaminy

amphetamine derivates

2 (3,3%)

0,46-1,04

Tabela III. Zestawienie wyników badań osób, u których we krwi stwierdzono obecność dwóch lub trzech substancji n = 28.
Table III. Results of examinations of individuals with 2 or 3 substances in blood n = 28.



Kind of substanceBenzodiazepiny benzodiazepines

+

Barbiturany barbiturates

+

Opiaty opiates

 

12 (20%)

0,31-0,37

1,84-8,60

0,47-1,19

Barbiturany barbiturates

+

Benzodiazepiny benzodiazepines

7 (11,7%)

0,16-3,20

0,07-1,21

Barbiturany barbiturates

+

Opiaty opiates

4 (6,7%)

0,30-7,80

0,09-0,42

Benzodiazepiny benzodiazepines

+

Opiaty opiates

4 (6,7%)

0,08-0,68

0,17-0,70

Trójcykliczne antydepresanty

Tricyclic antidepressants

+

Benzodiazepiny benzodiazepines

1 (1,6%)

0,10

 

0,53

Wśród grupy 28 przypadków, w których stwierdzono 2 lub 3 środki psychoaktywne, aż w 12 były to równocześnie barbiturany, pochodne benzodiazepiny oraz narkotyki opium. W 7 przypadkach zaś stwierdzono obecność barbituranów i pochodnych benzodiazepiny.
Oznaczony poziom leków i środków odurzających był zróżnicowany i mieścił się w szerokich granicach od stężeń odpowiadających zażyciu dawek terapeutycznych a niekiedy toksycznych.
Tabela IV. Podział na uczestników ruchu drogowego n = 60.
Table IV. Breakdown of traffic users n = 60.

Kierujący samochodem

Car drivers

32 (53%)

Piesi potrąceni przez samochód

Pedestrians

18 (30%)

Kierujący motocyklem, motorowerem

Drivers of motorcycles, motorized bicycles

6 (10%)

Pasażerowie samochodu, motocykla

Passengers of cars, motorcycles

4 (7%)

Wśród 60 przypadków, w których wynik analizy był pozytywny najliczniejszą grupę uczestników ruchu drogowego stanowili kierowcy samochodów osobowych- 32 przypadki to jest 53%, 18 to jest 30% przypadków to piesi, którzy zostali potrąceni przez samochód ze skutkiem śmiertelnym.
Zebrane wyniki badań wskazują, iż wśród uczestników ruchu drogowego, znaczna liczba, zwłaszcza kierowców pojazdów samochodowych przyjmuje środki psychoaktywne, głównie narkotyki grupy opium, często w kombinacji z jednym lub dwoma lekami z grupy benzodwuazepiny i kwasu barbiturowego.
Interpretacja toksykologiczna oraz medyczno-sądowa uzyskanych wyników analiz w odniesieniu do oddziaływania biologicznego substancji psychoaktywnych na sprawność psychomotoryczną uczestników ruchu drogowego nie jest łatwa. Podkreślić bowiem należy, iż ocena działania wykrytych środków odurzających jedynie w oparciu o ich stężenia we krwi może mieć jedynie charakter wstępny. Nie można bowiem dokonać prawidłowej oceny medycznej skutków działania narkotyków oraz leków na zdolność kierowania pojazdem i ogólną sprawność psychofizyczną bez szczegółowej znajomości okoliczności zaistniałego zdarzenia, wyniku badania lekarskiego oraz ustaleń śledztwa, w tym zwłaszcza zeznań świadków i innych uczestników ruchu drogowego. Trudności opiniodawcze wynikają również z bardziej złożonego, niż w przypadku działania alkoholu etylowego, zastosowania analogicznego rachunku retrospektywnego dla substancji psychoaktywnych. Interpretacja wyników analiz laboratoryjnych w przypadku narkotyków i leków w odniesieniu do stężenia tych substancji we krwi w chwili zdarzenia uwzględniać musi bowiem szerszej prawa farmakokinetyki i farmakodynamiki i to zarówno w odniesieniu do formy niezmienionej substancji jak i produktów jej metabolizmu, często również aktywnych farmakologicznie. Z tego względu słusznym byłby wniosek, że już samo stwierdzenie we krwi leków i środków psychoaktywnych powinno być wystarczające dla wyeliminowania takiej osoby z ruchu drogowego.
Dodatkowo należałoby zwrócić uwagę na fakt, iż przejęcie przez laboratoria policyjne badania próbek krwi na zawartość alkoholu pobranych od kierowców w czasie kontroli drogowych utrudnia lub uniemożliwia wykrycie uczestników ruchu drogowego, będących pod wpływem leków, nierzadko sprawców wypadków. Ograniczanie zaś zakresu analiz chemicznych wyłącznie do badań na zawartość alkoholu nie pozwala na ujawnienie równoczesnej obecności środków odurzających, a tym samym ocenę ewentualnych interakcji pomiędzy alkoholem a lekami. Należałoby zatem rozważyć potrzebę znormalizowanego postępowania analitycznego toksykologicznego i sądowo-lekarskiego zaś opiniowanie w tego rodzaju sprawach pozostawić wyłącznie w obszarze medycyny sądowej.
PIŚMIENNICTWO
1. Gajdzińska H., Olszowy Z., Mazak-Łucyk Z.: Seryjna analiza kontrolna obecności leków w krwi kierowców. Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej w Katowicach: "Wypadkowość drogowa, alkoholizm oraz inne przyczyny biologiczne". wyd. Pol. Tow. Med. Sąd. Oddz. Katowice, Pol. Tow. Krym. Oddział Katowice, Społ. Komitet Przeciwalkoholowy. 1977, 233-236, -2. Jakliński A., Tomaszewska Z.: Wpływ leków psychotropowych na zdolność prowadzenia pojazdu mechanicznego. Arch. Med. Sąd. i Krym. 1986, 23, 21-25, -3. Kulikowska J., Sybirska H.: Badania nad częstotliwością występowania leków we krwi kierowców zatrzymanych po wypadkach drogowych. Materiały V Sympozjum "Problemy rekonstrukcji wypadków drogowych" 1996, 141 - 147. -4. Markiewicz J. Nedoma J., Serda H.: Leki i kierowcy (badania ankietowe) Z Zagadnień Kryminalistyki, 1970, X, 55-57, -5. Nasiłowski Wł., Sybirska H.,Mazak-Łucyk Z., Olszowy Z.:Badania nad obecnością leków u kierowców kontrolowanych w ruchu drogowym. Pol. Tyg. Lek. 1975, XXX, 46, 1935-1937. -6. Nasiłowski Wł., Sybirska H., Szymańska K.: Badania w kierunku obecności leków u zatrzymanych po wypadkach drogowych. Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej w Katowicach: "Wypadkowość drogowa, alkoholizm oraz inne przyczyny biologiczne". wyd. Pol. Tow. Med. Sąd. Oddz. Katowice, Pol. Tow. Krym. Oddział Katowice, Społ. Komitet Przeciwalkoholowy. 1977, 223-228, -7. Nasiłowski Wł., Sybirska H., Gajdzińska H., Olszowy Z.: Analytische Untersuchungen uber die Anwesenheit von Arzneimitteln ind CO-Hb bei Kraftwagenuhrern. Beitrage zur Gerich. Med. 1983, XLI, 135-139. -8. Olszewska I., Lipiński J., Prajs: Badania nad obecnością leków i alkoholu etylowego u ofiar wypadków komunikacyjnych, Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej w Katowicach: "Wypadkowość drogowa, alkoholizm oraz inne przyczyny biologiczne". wyd. Pol. Tow. Med. Sąd. Oddz. Katowice, Pol. Tow. Krym. Oddział Katowice, Społ. Komitet Przeciwalkoholowy. 1977, 217-222 -9. Wagner K., Wagner H.: Handbuch der Verkehrsmedizin. Springer - Berlin, 1968.
Adres autora:
Katedra Medycyny Sądowej Śląskiej AM
40-752 Katowice
ul. Medyków 18.